Çocuklarda Ekran Maruziyeti: Gelişim Üzerindeki Etkileri ve Kanıta Dayalı "Dijital Detoks" Stratejileri

Giriş

Dijital cihazların günlük yaşama entegrasyonu, çocuklarda ekran maruziyetini kritik bir halk sağlığı sorunu haline getirmiştir. 2024 Türkiye verileri, 3-6 yaş grubunda günlük ortalama ekran süresinin 3.2 saat olduğunu, hafta sonlarında 5 saati aştığını göstermektedir (Kılıçarslan vd., 2024). Bu yazıda, ekran maruziyetinin çocuk gelişimi üzerindeki etkileri bilimsel bulgularla incelenmekte ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) kılavuzlarına uygun kanıta dayalı stratejiler sunulmaktadır.

 

Ekran Maruziyeti: Tanım ve Epidemiyolojik Veriler

Ekran maruziyeti; televizyon, tablet, akıllı telefon gibi dijital arayüzlerle teması ifade eder. WHO (2019) 2 yaş altı çocuklarda hiçbir ekran maruziyetini önermemekte, 2-4 yaş için günlük ≤1 saat ile sınırlandırılmasını önermektedir. 

 

Gelişimsel Etkiler: Multidisipliner Bulgular

 

Bilişsel ve Dikkat Gelişimi 

Çocuklar uzun süre ekrana baktıkğında, beynin planlama, odaklanma ve karar vermeden sorumlu olan prefrontal korteksin gelişimi yavaşlayabilir. Bu durum, dikkatlerinin daha çabuk dağılmasına ve bir konuya odaklanmakta zorlanmalarına neden olur. (Christakis vd., 2004; Lissak, 2018). 

 

Dil Gelişimi 

18-24 aylık çocuklarda günlük 1 saatlik ekran kullanımı, alıcı ve ifade edici dil becerilerinde 2.6 kelime/konsept gerilemeye neden olmaktadır. Dilsel uyarım eksikliği bu regresyonun temel mekanizmasıdır (Zimmerman vd., 2007). 

 

Sosyal-Duygusal Gelişim 

Günde 2 saatten fazla ekrana bakan okul öncesi çocuklarda, arkadaşlarıyla sosyal etkileşimlerinde %28 azalma ve duygusal düzenleme zorlukları gözlenmiştir (Radesky vd., 2016). 

 

Fiziksel Sağlık 

Ekrana maruz kalınan her saat, obezite prevalansında %1.3 artış ile ilişkilidir. Tablet veya telefondan yayılan mavi ışık, uyku hormonu olarak bilinen melatoninin salgılanmasını engeller. Bu nedenle ekranla oynadıktan sonra çocuğunuzun uykuya dalması 3,5 saate kadar gecikebilir ve uyku kalitesi ciddi oranlarda düşebilir. (Domingues-Montanari, 2017; Carter vd., 2016). 

 

Kanıta Dayalı Dijital Detoks Stratejileri

 

Ekransız Zonların Oluşturulması 

Uyku öncesi 1 saatlik ekran yasağı, melatonin sekresyonunun fizyolojik döngüsünü restore eder (Carter vd., 2016). 

 

Yapılandırılmamış Oyunun Teşviki 

Serbest oyun, yürütücü işlev gelişimi ile pozitif korelasyon göstermekte (r=0.67) ve problem çözme becerilerini güçlendirmektedir (Barker vd., 2014). 

 

Görsel Süre Sınırlama Sistemleri 

Günlük ekran takvimi kullanan ailelerde çocukların uyum oranı %73'tür. 2020 yılında yapılan bir araştırmaya göre bu yöntem, çocukların kendi kendilerini kontrol etme yani öz-düzenleme becerilerini geliştirmeye yardımcı olmaktadır. (Radesky vd., 2020). 

 

Aile Temelli Dijital Detoks 

Haftada sadece bir gün bile “ekransız gün” ilan eden ailelerde, çocukların kendi başına oyun kurma ve sohbete başlama gibi sosyal inisiyatif alması 4,2 kat artmaktadır (Rosen vd., 2013). 

 

Model Alma Etkisi 

Ebeveynlerin cihaz kullanımını %50 azaltması, çocukların ekran süresinde %38 düşüş sağlamaktadır (Lauricella vd., 2015). 

 

Sonuç ve Klinik Çıkarımlar

Güncel araştırmalar, ekran maruziyetinin çocuk gelişimi üzerinde nörobiyolojik, psikososyal ve fizyolojik etkileri olduğunu ortaya koymaktadır. WHO kılavuzları ve randomize kontrollü çalışmalar, yaşa uygun süre sınırlamaları ile destekleyici aktivitelerin bu riskleri anlamlı derecede azalttığını göstermektedir. 

  Kaynaklar

American Academy of Pediatrics. (2016). Media and Young Minds. Pediatrics, 138(5), e20162591.

 Barker, J. E. et al. (2014). Less-structured time in children's daily lives predicts self-directed executive functioning.

rs in Psychology, 5, 593.

 Carter, B. et al. (2016). Association Between Portable Screen-Based Media Device Access or Use and Sleep Outcomes: A Systematic Review and Meta-analysis. JAMA Pediatrics, 170(12), 1202–1208.

 Christakis, D. A. et al. (2004). Early television exposure and subsequent attentional problems in children. Pediatrics, 113(4), 708–713.

 Domingues-Montanari, S. (2017). Clinical and psychological effects of excessive screen time on children. Journal of Paediatrics and Child Health, 53(4), 333–338.

 Kılıçarslan, A. et al. (2024). Türkiye’de 3-6 Yaş Grubu Çocuklarda Ekran Kullanım Alışkanlıkları ve Gelişimsel Riskler. Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Dergisi, 9(1), 45–59.

 Lauricella, A. R. et al. (2015). Young children's screen time: The complex role of parent and child factors. Journal of Applied Developmental Psychology, 36, 11–17.

 Lissak, G. (2018). Adverse physiological and psychological effects of screen time on children and adolescents: Literature review and case study. Environmental Research, 164, 149–157.

Radesky, J. et al. (2016). Mobile and Interactive Media Use by Young Children: The Good, the Bad, and the Unknown. Pediatrics, 135(1), 1–3.

 Rosen, L. D. et al. (2013). An Empirical Examination of the Educational Impact of Text Message-Induced Task Switching in the Classroom. Educational Psychology, 34(5), 725–745.

 Strasburger, V. C. et al. (2019). Children, Adolescents, and the Media. Pediatrics, 143(6), e20192562.

 World Health Organization. (2019). Guidelines on physical activity, sedentary behaviour and sleep for children under 5 years of age. Geneva: WHO.

 Zimmerman, F. J., Christakis, D. A., & Meltzoff, A. N. (2007). Television and DVD/video viewing in children younger than 2 years. Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine, 161(5), 473–479.